زیارت قبور در قرآندر رویکرد دینی، باید زیارت قبور در آینه قرآن ، روایات ، سیره و نظرات دانشمندان اسلامی بررسی شود. در این جا زیارت قبور در قرآن را بررسی می‌نماییم و در ادامه به یک دلیل از مثبتین زیارت قبور و به یک دلیل از مانعین آن اشاره می‌کنیم و در نهایت نتیجه می‌گیریم که قرآن، منعی از زیارت قبور ندارد و این عمل، ازنگاه قرآن، جایز است. ۱ - ابن تیمیه و زیارت قبوریکی از مباحثی علمی ـ عملی ای که امروزه در جهان اسلام مطرح می‌باشد «زیارت قبور» است. ابن تیمیه و شاگردانش و به تبع آنها، وهابیت ، با ایراداتی که راجع به این موضوع وارد کردند، دنیای اسلام را در مقابل خود قرار دادند. اولین واکنش‌ها در برابر این جریان، از سوی خود اهل سنت صورت گرفت که در کتب تاریخ و نقد وهابیت به این موضوع اشاره شده است. به نظر می‌رسد در اولین گام باید به اصل مسأله «زیارت قبور» پرداخت و این بحث را از جوانب مختلف مورد بحث قرار داد و سپس وارد بحث های مربوط به قبور شد. ۲ - زیارت قبورکلمه «زیارت» از ریشه «زور» است که معانی متعددی دارد؛ برخی می‌گویند: معنای اصلی این کلمه، رو بر تافتن و کناره گیری است. کلمه «زائر» از همین باب است که وقتی فردی، کسی را زیارت می‌کند، از غیر او روی گردانده است. [۱]
معجم مقاییس اللغة، ص۴۴۳.
برخی نوشته اند: «زور»، به قسمت بالای سینه گفته می‌شود. [۲]
المفردات فی غریب القرآن، ص۳۸۶.
این معنا سپس به معنى ملاقات کردن و روبرو شدن به کار رفته است. [۳]
تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۲۷۷.
طریحی این کلمه را به معنای«قصد» گرفته است و این دعای «اللهم اجعلنی من زوّارک» را به معنای «من القاصدین لک، الملتجئین إلیک» می‌داند. او در ادامه می‌نویسد: «زیارت در عرف یعنی قصد کردن زیارت‌شونده برای اکرام و تعظیم او و طلب انس گرفتن با او.» [۴]
مجمع البحرین، ج۳، ص۳۱۹.
طبق این معنا به هر قصدی، «زیارت» گفته نمی‌شود؛ بلکه به قصدی اطلاق می‌شود که برای اکرام و تعظیم و انس گرفتن با زیارت‌شونده باشد. [۵]
الزیارة فی الکتاب و السنة، ص۷۳.
عرب به زیارت کننده مرد ، «زائر» و به زیارت کننده زن ، «زائرة» می‌گوید. جمع سالم «زائر»، «زائرون» می‌باشد و جمع سالم «زائرة»، «زائرات» می‌شود. به زیارت شونده، «مزور» گفته می‌شود. محل زیارت و زیارتگاه، «مَزار» خوانده می‌شود. [۶]
لسان العرب، ج۴، ص۳۳۶.
«قبور» جمع « قبر » است و «قبر» به محل دفن انسان می‌گویند. [۷]
لسان العرب، ج۵، ص ۶۸.
شاید عنوان «زیارت قبور» برگرفته از آیه دوم سوره تکاثر «حتی زرتم المقابر» باشد. این ترکیب در احادیث نبوی (ص) نیز آمده است؛ به عنوان مثال در منابع اهل سنت چنین می‌خوانیم: «نهیتکم عن زیارة القبور فزوروها». [۸]
صحیح مسلم، ج۲، ص۶۷۲.
در کتب حدیثی نیز همین عنوان، برای اینگونه احادیث انتخاب شده است. [۹]
صحیح بخاری،ج۱،ص۴۳۰.
[۱۰]
الکافی، ج۳، ص۲۲۸.
۳ - رویکرد دینی به زیارت قبوردرباره مسائل یک دین دو نگاه وجود دارد: ۱. گاهی از درون دین به مسائل دین، نگاه می‌شود؛ ۲. گاهی از بیرون دین به آن مسائل نظر می‌شود. مسأله زیارت قبور نیز چنین است؛ اما از جهتی نگاه درون دینی دارای اهمیت است؛ چون این مسأله ـ چنانچه در مقدمه گفته شد ـ سبب اختلاف در بین مسلمانان شده است. منظور از رویکرد دینی در این نوشتار، نگاه به مسأله زیارت قبور، در آینه قرآن، روایات، سیره و نظرات دانشمندان اسلامی می‌باشد. ۴ - زیارت قبور در قرآنقرآن ، از منابع مورد اتفاق همه مسلمانان و مایه وحدت است. اگر بخواهیم به مسأله زیارت قبور بپردازیم، اول باید به سراغ قرآن برویم. درباره جواز و عدم جواز زیارت قبور در قرآن، صراحتاً حکمی دیده نمی‌شود؛ اما به آیاتی بر جواز و عدم آن استناد شده است. ۵ - آیات دال برجواز زیارت قبوراز آیاتی که دال بر جواز زیارت قبور شمرده شده است، آیه ۸۴ سوره توبه است. برخی علمای شیعه در کتب خود برای جواز زیارت قبور به این آیه استدلال کرده‌اند. [۱۱]
آیات الأحکام(جرجانى)، ج۱، ص۲۳۹.
[۱۲]
کنز العرفان فی فقه القرآن، ج۱، ص۱۸۱.
از جمله تقریرها در استدلال به این آیه، تقریر ذیل می‌باشد: قرآن دستور مى‌دهد که پیامبر هیچ گاه نباید بر جنازه منافق نماز بگذارد و نباید برکنار قبر او بایستد، آنجا که مى‌فرماید: « وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُون». [۱۳]
توبه/۸۴ .
هرگز بر مرده هیچ یک از آنان، نماز نخوان! و بر کنار قبرش، (براى دعا و طلب آمرزش) نایست! چرا که آنها به خدا و رسولش کافر شدند و در حالى که فاسق بودند از دنیا رفتند! در این آیه، براى هدم شخصیت منافق، به پیامبر خدا ، دستور مى‌دهد بر جنازه احدى از آنان هیچ گاه نماز مگزار و بر قبر آنان نایست. مفهوم این آیه ـ که می‌فرماید درباره منافق این دو کار را انجام نده ـ درباره غیر منافق این است که این دو کار، خوب و شایسته است. [۱۴]
آیین وهابیت، ص۱۰۷-۱۰۸.
به بیان دیگر، از این آیه، استفاده می‌شود که این عمل برای مؤمنین، جایز بلکه سیره مسلمانان و عمل رسول خدا بر آن بوده است؛ زیرا اگر در مورد مؤمنین هیچ سابقه ای نداشت و پیامبر بر سر قبور مؤمنین و مسلمان‌ها حضور پیدا نمی‌نمود این نهی ، معنا و مفهوم درست و صحیحی پیدا نمی‌کرد. از این که در مورد منافقین می‌فرماید: «بر قبر آنان نایست» استفاده می‌شود که در مورد غیر منافق، این عمل شایسته می‌باشد. [۱۵]
توحید و زیارت ، ص۲۰۴.
اکنون باید ببینیم مقصود از «و لا تقم على قبره» چیست؟ آیا مقصود تنها قیام موقع دفن است که درباره منافق جایز نیست و درباره مؤمن لازم و شایسته مى‌باشد یا مقصود اعم از موقع دفن و دیگر مواقع است؟ اولاً واضح است که مقصود از ایستادن بر قبر، صرف ایستادن نیست به این معنی که اگر کسی مثلاً بر قبر منافقی درنگ کند و برای نگاه کردن به سنگ و شکل هندسی آن بایستد حرامی را مرتکب شده باشد؛ بلکه مقصود، ایستادن به جهت احترام گذاردن و طلب رحمت و مغفرت برای صاحب قبر است. این خود دلیل بر آن است که در مورد غیر منافق، مانعی ندارد؛ بلکه طلب رحمت و مغفرت برای مؤمنین، مطلوب و شایسته است. [۱۶]
توحید و زیارت، ص۲۰۴- ۲۰۵.
ثانیاً برخى از مفسران آیه را ناظر به موقع دفن دانسته‌اند؛ ولى برخى دیگر از دید وسیع به آن نگریسته اند و آیه را چنین تفسیر مى‌کنند؛ «و لا تقم على قبره للدفن او للزیارة». [۱۷]
التفسیر المظهری، ج۴، ص۲۷۶.
[۱۸]
تفسیر روح البیان، ج۳، ص۴۷۸.
[۱۹]
روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۵، ص۳۴۲.
[۲۰]
محاسن التأویل، ج۵، ص۴۷۰.
دقت در مفاد آیه مى‌رساند که مقصود یک معنى وسیع است، اعم از توقف هنگام دفن و یا وقوف پس از آن؛ زیرا مجموع مضمون آیه را دو جمله تشکیل مى دهد و این دو جمله عبارتند از: ۱.« وَ لا تُصَلِّ عَلى أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً » لفظ «أحد» به حکم اینکه در سیاق نهى واقع شده است، مفید استغراق افراد است و لفظ «ابدا» مفید، استغراق زمانى است و معنى جمله چنین است: براى هیچ کس از منافقان در هیچ وقت نماز مگزار. با توجه به این دو لفظ مى‌توان به روشنى به دست آورد که مقصود از جمله مذکور، خصوص نماز بر میت نیست؛ زیرا نماز بر میت فقط یک بار قبل از دفن انجام مى‌گیرد، دیگر قابل تکرار نیست و اگر مقصود خصوص نماز میت بود دیگر نمی‌بایست لفظ «ابدا» می‌آمد، و تصور اینکه این لفظ به منظور افاده «استغراق افرادى» است، کاملاً بى‌مورد است؛ زیرا جمله «لا تصل على احد» مفید چنین شمول و گستردگى است، دیگر لزوم ندارد که دوباره به بیان آن بپردازد. گذشته از این لفظ «ابدا» در لغت عرب براى استغراق زمانى است نه افرادى مانند: «و لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً». [۲۱]
احزاب / ۵۳ .
بنابراین مفاد جمله نخست این است که هیچ گاه براى احدى از منافقان طلب رحمت و مغفرت مکن، خواه با گزاردن نماز و خواه به غیر آن. ۲. «لا تَقُمْ عَلى قَبْرِهِ». مفهوم این جمله به حکم عطف بر جمله پیشین چنین است: «و لا تقم على قبر احد منهم ابدا»؛ زیرا قیودى که در معطوف علیه وجود دارد، بر معطوف نیز وارد مى‌شود. در این صورت نمى‌توان گفت: مقصود از «قیام» همان قیام موقع دفن است؛ زیرا فرض این است که قیام موقع دفن درباره هر فردى قابل تکرار نیست، و لفظ «ابدا» که در این جمله نیز در تقدیر می‌باشد، حاکى است که این عمل قابل تکرار مى‌باشد و تصور این که این لفظ براى استغراق افراد است، پاسخ آن در جمله قبل گفته شد؛ زیرا با وجود «احد» نیازى به افاده مجدد آن نیست. با توجه به این دو مطلب در الفاظ «لاتصل» و «لاتقم» مى‌توان گفت: خداوند پیامبر را از هر نوع طلب رحمت براى منافق - خواه از طریق نماز بر مرده او و یا مطلق دعا - و از هر نوع وقوف بر قبر او خواه هنگام دفن یا پس از آن، نهى کرده است، و مفهوم آن این است که این دو عمل، طلب رحمت، و قیام و وقوف بر قبر مؤمن در تمام اوقات، جایز و شایسته است. [۲۲]
آیین وهابیت، ص۱۰۷-۱۱۰.
۶ - شبهه قرآنی زیارت قبورآیا دو آیه اول سوره تکاثر ، دلالت بر منع زیارت قبور دارد؟ در اول سوره تکاثر، سخن از زیارت قبور شده که مضمون آن مذمت است. در این سوره ، چنین می‌خوانیم: «أَلْهاكُمُ التَّکاثُرُ • حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» [۲۳]
تکاثر/۱- ۲.
با توجه به مضمون سوره و روایات شأن نزول و کتب تفسیر و سیره پیامبر (ص) به دست می‌آید که در این سوره منعی بر زیارت قبور وجود ندارد. در کتب تفسیری، دو معنا برای« زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» شده است: ۱. مقصود، سراغ قبور مردگان رفتن به خاطر فخر‌فروشی بر یکدیگر ـ برای نشان دادن کثرت جمعیت قبیله خود ـ باشد. [۲۴]
الأصفى فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص ۱۴۷۲.
در این صورت مقصود آیه، این است که:افزون‌طلبى (و تفاخر)، شما را به خود مشغول داشته (و از خدا غافل نموده) است تا آنجا که به دیدار قبرها رفتید (و قبور مردگان خود را برشمردید و به آن افتخار کردید). مفسران معتقدند که این سوره درباره قبایلى نازل شد که بر یکدیگر تفاخر مى‌کردند، و با کثرت نفرات و جمعیت یا اموال و ثروت خود، بر آنها مباهات مى‌نمودند، تا آنجا که براى بالا بردن آمار نفرات قبیله به گورستان مى‌رفتند و قبرهاى مردگان هر قبیله را مى‌شمردند. [۲۵]
تفسیر نمونه، ج۲۷، ص ۲۷۵ .
حال منظور از این قبائل، چه افرادی هستند؟ بعضى از مفسران آن را ناظر به برخی از قبائل قریش در مکه ( بنی عبد‌مناف و بنی سهم ) مى‌دانند؛ [۲۶]
اسباب نزول القرآن، ص۴۹۰.
[۲۷]
أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج۵، ص۳۳۴.
عده ای دیگر، شأن نزول آن را درباره دو قبیله از قبائل انصار پیامبر در مدینه دانسته اند. [۲۸]
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۸۱۱ .
مفسرانی، تفاخر یهود بر دیگران را مصداق این آیه بر شمرده‌اند. [۲۹]
اسباب نزول القرآن، ص۴۹۰.
[۳۰]
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۸۱۱.
این تفسیر را خطبه۲۲۱ نهج‌البلاغه تأیید می‌کند. حضرت امیر(علیه السلام) فرمود: «أَلْهاكُمُ التَّکاثُرُ • حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» شگفتا چه مقصد بسیار دورى و چه زیارت کنندگان بی خبرى و چه کار دشوار و مرگبارى! پنداشتند که جاى مردگان خالى است، آنها که سخت مایه عبرتند، و از دور با یاد گذشتگان، فخر مى‌فروشند. آیا به گورهاى پدران خویش مى‌نازند؟ و یا به تعداد فراوانى که در کام مرگ فرو رفته‌اند؟ آیا خواهان بازگشت اجسادى هستند که پوسیده شده؟ و حرکاتشان به سکون تبدیل گشته؟ آنها مایه عبرت باشند سزاوارتر است تا تفاخر. [۳۱]
نهج البلاغة، ص۴۴۹.
بیشتر مفسران این معنا را بر معنای دوم ترجیح داده‌اند. ۲. زیارت مقابر، کنایه از زمان فرا رسیدن مرگ و داخل شدن در قبر باشد؛ [۳۲]
الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۶، ص۳۸۷.
[۳۳]
الأصفى فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص۱۴۷۲.
[۳۴]
أنوار التنزیل و أسرار التأویل، ج۵، ص۳۳۴.
پس معنای آیه چنین می‌شود: «تکاثر و تفاخر، آن چنان آنها را به خود مشغول داشته که تا لحظه ورود در قبر نیز ادامه دارد.» [۳۵]
تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۲۷۶.
مؤید این مطلب روایتی از ابن عباس است که رسول خدا «أَلْهاكُمُ التَّکاثُرُ» را تلاوت کردند و فرمودند: «تکاثر این است که اموال را بدون حق، جمع کنند و آن را از رساندن به مستحق و مصرف در راه حق باز دارند و در گنجینه ها بیندوزند. «حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ» تا این که به قبرهای خود درآیید.» [۳۶]
روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج۲، ص۴۹۳.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه |